DEEL 8: Door H.W.G. van Blokland-Visser |
PAPENDRECHT EN ZIJN DIJKDOORBRAKEN EN HOE MEN DE VOETEN DROOG HIELD
(afb. - woonheuvel te Papendrecht hoek Kerkbuurt/Edelweisslaan)
Papendrecht heeft als dorp in de Alblasserwaard door de eeuwen heen het meest
te lijden gehad van de vele overstromingen in dit gebied. Papendrecht heeft de
meeste dijk doorbraken gehad en ligt in het laagste deel van de Alblasserwaard.
Daardoor werden hier de hulpgaten in de dijk gegraven om het water weg te laten
lopen uit de Alblasserwaard na een overstroming.
In Papendrecht stond daardoor het land het langst onder water. Het vee kon niet
naar buiten en op het land kon niets worden verbouwd. Toch bleef de bevolking
van Papendrecht hier wonen en bouwde alles weer op. Repareerden met taaie
doorzettings vermogen hun dijk weer en lieten de boeren hun vee weer in de
weilanden en bewerkten het land en voeren als schippers en vissers op de
Merwede.
Verweven met het water maar altijd op hun hoede voor de kracht en macht van het
water.
Papendrecht ligt samen met de dorpen Alblasserdam, Kinderdijk en Nieuw
Lekkerland in het laagste deel van de Alblasserwaard, in de middeleeuwen het
land tussen de Lek en de Merwede genoemd. Een gebied wat rond het jaar 1000
bestond uit laagveen, moeras en moerasbossen met riviertjes.
De bevolking nam in een korte periode toe. Hierdoor kwam er belangstelling voor
dit gebied om dit te ontginnen en geschikt te maken voor bewoning en landbouw.
Het in cultuur brengen ging volgens een vast patroon, uitgaande van de
natuurlijke kenmerken in het landschap, zoals oeverwallen en stroomruggen. Er
werd eerst een weg aangelegd een ontginningsweg Tienweg (teenweg) later Tiendweg
genoemd. Vandaar uit werden de kavels uit gemeten met een vaste lengte en
breedte, 2000 meter lang en 130 meter breed, totaal 30 morgen, een hoeve genoemd.
Men bouwde zijn woning (hoeve) van griendhout en riet zo dicht mogelijk bij de
weg of op een oeverwal.
Er waren rond de jaar1000 nog niet veel dijken in de Alblasserwaard. De Friezen,
de eerste ontginners/bewoners in dit gebied, hadden kades (lage dijken)
aangelegd om hun stuk land te beschermen tegen het water of men legde
woonterpen/woonheuvels en vluchtheuvels aan kunstmatig opgehoogde stukken land
en zette daar hun woning op.
Er waren veel van deze woonheuvels in de Alblasserwaard, er zijn er maar weinig
van overgebleven en onderzocht.
(afb. - Papendrecht opgravingen bij een woonheuvel. Op de hoek
Edelweisslaan/Kerkbuurt werd in 1981, resten van stenen bebouwing uit de 13e
eeuw opgegraven. (nu een archeologisch monument))
WOON EN VLUCHTHEUVELS IN PAPENDRECHT
Papendrecht heeft twee van deze heuvels (een vluchtheuvel) gelegen ten oosten
van de Matenase Scheidkade en duidelijk herkenbaar in het weiland (goed
zichtbaar op de kadasterkaart uit 1832).
Deze vluchtheuvel is onderzocht op bewoning, maar hij bleek kunstmatig te zijn
opgeworpen om als vluchtplaats te dienen bij hoog water voor de mensen en hun
vee.
Papendrecht heeft ook een woonheuvel/huisterp uit de middeleeuwen ca 13e eeuw (
sinds 1985 een archeologisch monument). Gelegen onderaan de dijk in de hoek oost
van de Edelweisslaan en de Kerkbuurt en duidelijk te herkennen aan zijn ronde
vorm met een sloot eromheen. Het ligt hoger dan het land eromheen.
In augustus 1981 begon de R.O.B. (Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek
te Amersfoort) hier met een archeologisch onderzoek naar deze woonheuvel, onder
leiding van archeologisch veldtechnicus de Alblasserdammer Arnold de Haan.
Het verzoek tot onderzoek was gedaan door de Gemeente Papendrecht nadat een
inwoner (amateur archeoloog) van Papendrecht er oude scherven had opgegraven. Er
werd een put gegraven van 6 meter breed en 50 meter lang.Het graven ging uiterst
voorzichtig om geen dingen te beschadigen. Er was niet veel ruchtbaarheid aan de
opgraving gegeven, want men was bang dat er toch mensen zouden komen met hun
schepjes en detectoren.
De onderste laag in de put was veen met daarop mestlagen, daarna weer een laag
klei. Op de klei heeft in 1400 een stenen gebouwtje gestaan, zoals blijkt uit de
bakstenen die werden gevonden.
Men ging op deze plek wonen om veilig te zijn bij
een overstroming met als oudst gevonden voorwerp een klauwhamer uit de 13e eeuw.
Het was natuurlijk geen graven wat men deed, maar zoals men dat bij opgravingen
noemt, schaven, laagje voor laagje.
Er werden nog oudere stenen en een muurtje aangetroffen van bebouwing die daar
heeft gestaan uit de 13e eeuw. Door verkleuringen in de grond was te zien dat er
nog enkele muurtjes hadden gestaan.
Wat werd er zoal gevonden: een molensteen voor huiselijk gebruik voor het malen
van tarwe ca 1400, keukengerei zoals schalen en kruiken en etensresten in de
afvalput ca 1550, een zalfpotje uit ca 1600. Deze woonheuvel is tot de 18e eeuw
bewoond geweest. Tot 1950 stond hier vlakbij de 2 eeuwen oude boerderij van
Pieter Meesz Visser.
WIEN HET WATER DEERT-DIE HET WATER KEERT
In 1277 riep graaf Floris V van Holland een waterschapsbestuur in het leven om
de ringdijk van de Alblasserwaard te onderhouden.
Door de bedijking werd de rivier de Merwede bedwongen maar door een nauwere
bedding ging het water harder stromen, met grotere kans op overstroming.
De meeste oorzaken van overstromingen en dijkdoorbraken waren:
1. | Veel bovenwater door aanvoer vanuit Duitsland. |
2. | Opstuwing van het water uit zee stormvloed. |
3. | Vorming van ijsdammen in de smallere delen van de rivier. |
4. | Militaire inundatie (dijkdoorbraak i.v.m. de Hollandse waterlinie in oorlogstijd. (het opzettelijk doorsteken van de dijk om het land onder water te zetten zodat er geen vijand door kon). |
5. | Slecht dijk onderhoud door de landeigenaar. |
(afb. - Papendrecht kaart anno 1769 met dijkpaaltjes 100
t/m 106 Veerdam/aanlegplaats het veer de korenmolen en trasmolen)
DIJKPAALTJES EN PEILSTENEN ALBLASSERWAARD
Na de vele overstromingen, die vaak het gevolg waren van slecht dijkonderhoud,
kwam er in 1661 een nieuw reglement van toezicht van de een schouw in de
Alblasserwaard.
Daarbij behoorden het precies indelen van de dijk door middel van dijkpaaltjes.
De kleine witte dijkpaaltjes staan onopvallend langs de dijk. Er staan nog
enkele oude ronde paaltjes en de wat moderne paaltjes allen genummerd.
De nummering begint bij de dijkpaal 0, deze staat aan de Nieuwe Wolpherse dijk
bij de Schelluinse stoep.
In 1670 werden de eerste dijkpaaltjes geplaatst in verband met een precieze
aanduiding van de dijk vakken, ze werden doorlopend genummerd.
De afstand tussen twee paaltjes bedraagt vanouds:
50 Zuid Hollandse roeden, dat is 197,80
meter
De paaltjes verdelen de dijk in dijkvakken, welke indeling nog steeds van kracht
is. Ze zijn het eigendom van het Hoogheemraadschap van Alblasserwaard.
DE SCHOUW VAN DE DIJK
In 1277 werd de eerste schouw in de Alblasserwaard ingesteld door Graaf
Floris V van Holland bij het installeren van het Hoogheemraadschap v/d
Alblasserwaard.
Drie maal per jaar op:
1e SINT GEERTRUDISAVOND SCHOUW half maart
2e SINT JAN SCHOUW midzomer 21 juni
3e SINT MAARTEN SCHOUW najaar 11 november
In 1661 veranderde de tijden van de schouw in de Alblasserwaard.
Een schouw hield in het controleren op het onderhoud en staat van de dijken,
wegen en sloten.
Driemaal per jaar op:
1e MEI SCHOUW op de eerste maandag in mei.
a. Alle overhangende takken moesten zijn opgesnoeid
b. Geen hooi of riet schelven mochten op de dijk staan
c. Geen vissersnetten op de dijk liggen
d. Alle deuren van de huizen en schuren moesten open staan.
2e SINT JAN SCHOUW op de eerste maandag na 21 juni.
a. Alle fouten die bij de mei keur waren opgemerkt, moesten zijn hersteld
b. De vlieren en overhangende takken gesnoeid.
3e BAMIS (Bavo) SCHOUW op de 1e maandag na 1 oktober.
a. Alle bomen moesten zijn opgesnoeid
b. Nieuwe aarde op de dijk zijn aangebracht
c. Alle stoepen moesten van behoorlijke vloedplanken zijn voorzien
d. De vlieren en overhangende takken gesnoeid
(Het snoeien van de vlieren wordt twee maal genoemd. Er moeten er veel hebben
gestaan bij de huizen en boerderijen en elders langs de dijk.)
De schouw werd onder leiding van de dijkgraaf uitgevoerd, wie nalatig was
geweest in het onderhoud van zijn dijkdeel kon rekenen op een fikse boete.
De grondeigenaren in de Alblasserwaard moesten een bijdrage geven per morgen
land, om het Hoogheemraadschap in staat te stellen de Alblasserwaard en zijn
bewoners te beschermen tegen het water.
In 1577 was de bijdrage (omslag) 7 cent per hectare.
In 1777 was dat f 1,- per ha.
In 1977 was het bedrag f 30,80 per ha.
uit: het keurboek van het Hoogheemraadschap Alblasserwaard anno 1765 |
KEURPAAL ,,ALBLASSERWAERT,,
De paal waar de schouw begon was de grote houten paal met als opschrift de
Alblasserwaert. Deze stond op de grens van Gorinchem en Hardinxveld.
Later werd deze paal vervangen door een stenen paal.
De eerste kleine dijkpaaltjes waren van hout met een ijzeren kruisband en rood
geschilderd met witte letters. Later werden de paaltjes vervangen door stenen
paaltjes.
De nummering loopt door Sliedrecht, Papendrecht, Alblasserdam, Nieuw-Lekkerland,
de hele Alblasserwaard de dijk langs via Tienhoven langs de Bazeldijk tot paal
nr. 351, bij de grens van Hoog-Blokland en Arkel.
De dijkpaaltjes die nog rond zijn van boven zijn ouder dan 100 jaar.
In 1765 werd een keurboek van de Alblasserwaard uitgegeven, daarin staat bij
sommige paaltjes een vermelding van bewoners die in de buurt van een bepaald
paaltje woonden.
In die tijd waren de huizen nog niet genummerd. Er werd een aanduiding van een
bepaalde plaats gegeven, zoals de naam van diverse weren, genoemd naar de
eigenaar/bewoner.
Weren zijn stukken land tussen 2 sloten. Veel van deze weren behielden heel lang
dezelfde naam.
ENKELE DIJKPAALTJES MET EEN VERMELDING IN 1765
[2014]
Geocaching in Papendrecht:
http://www.geocaching.com/geocache/GC5E01N_papendrechtse-wielen-en-walen-1-t-waaltje
http://www.geocaching.com/geocache/GC5ECYW_papendrechtse-wielen-en-walen-2-het-nanegat
http://www.geocaching.com/geocache/GC5E3W4_papendrechtse-wielen-en-walen-3-huis-te-merwe
http://www.geocaching.com/geocache/GC5DKFB_papendrechtse-wielen-en-walen-4-de-grote-waal
Algemene informatie over wielen en walen
Wielen of walen (ook wel waaien, welen of kolken) zijn benamingen voor
overblijfselen van dijkdoorbraken. Bij een dijkdoorbraak kan het instromende
rivierwater zo sterk rondtollen dat het een diep gat veroorzaakt van wel 15 tot
25 meter diep, dat een wiel of waal wordt genoemd. Dat gat blijft ook na
terugtrekking van de rivier met water gevuld en is te diep om te dempen. Vanwege
die diepte is het vaak onmogelijk om de dijk weer op de oude plaats aan te
leggen, zodat men de nieuwe dijk om het wiel heen aanlegt. Dat kan gebeuren
tussen het wiel en de rivier (zodat een ‘binnendijks wiel’ ontstaat), of aan de
andere kant van het wiel (zodat een ‘buitendijks wiel’ ontstaat). Doordat de
rivierdijk om de wielen heen wordt aangelegd, ontstaan de karakteristieke
slingerende rivierdijken.
Papendrecht heeft in de loop der tijd veel
dijkdoorbraken gekend en de Alblasserwaard is dan ook vaak overstroomd (ook door
dijkdoorbraken op andere plekken).
Door de dijkdoorbraken heeft Papendrecht vele
wielen en walen gehad (de meesten dateren van voor 1600), waarvan er nu nog vier
binnendijkse over zijn:
* ’t Waaltje
* De Grote Waal
* De Kleine Waal
* Het Noordhoekse Wiel
De buitendijkse wielen en walen van Papendrecht zijn
weer dichtgeslibd. Na ophoging ontstonden zo:
* Het Nanegat
* Huis te
Merwe
* ’t Zand
Er liggen in Papendrecht al caches in de buurt van De
Kleine Waal, Het Noordhoekse Wiel en 't Zand.
Daarom beperkt deze serie zich tot
de vier overige walen waar nog geen cache ligt.
De route loopt via de
rivierdijk, die zich om twee binnendijkse en twee buitendijkse walen heen
slingert.
Cache
1: ’t Waaltje
't Waaltje is een binnendijkse waal dat tussen de dijk en de
Tiendweg ligt. In de dijk bij ’t Waaltje is vroeger na overstromingen (o.a. door
teveel oppervlaktewater) regelmatig een hulpgat gegraven, zodat het water
sneller naar de rivier kon terugstromen. Omdat de rivier bij een overstroming
veel zand en slib achterlaat op het gebied achter de doorgebroken dijk, is de
grond daar heel vruchtbaar en is dus zeer geschikt voor tuinbouw en boomgaarden.
Rondom 't Waaltje is dan ook veel tuinbouw ontstaan en tot enkele jaren geleden
was hier tuincentrum 't Waaltje gevestigd.
Cache 2: het Nanegat
Het
Nanegat is een grote buitendijkse waal die zijn naam vrij letterlijk aan een
dijkdoorbraak dankt. De dijk die om deze waal heen werd gelegd, werd namelijk
‘Na ’t Gat’ genoemd en dit is verworden tot ‘het Nanegat’. Tegenwoordig is
‘Nanengat’ de straatnaam van het stuk dijk dat zich om deze waal heen slingert.
Het Nanegat was de grootste dijkdoorbraak in Papendrecht als gevolg van de derde
Allerheiligenvloed van 1 november 1570. Het duurde ruim drie maanden voordat men
de dijk gedicht had. Enkele maanden later brak de dijk hier bij de vierde
Allerheiligenvloed van 1571 weer door en nu duurde het tot 1577 voordat de dijk
weer dichtgemaakt was.
Cache 3: Huis te Merwe
Huis te Merwe is een
buitendijkse waal, die vernoemd is naar de aan de overkant van de rivier in
Dordrecht liggende ruïne Huis te Merwe. Dit kasteel is vroeg in de veertiende
eeuw gebouwd op de fundering van een nog oudere burcht en is in 1418 grotendeels
verwoest. Na de St. Elisabethsvloed van 1421 is de ruïne honderden jaren omring
geweest door water. De buitendijkse waal aan de Papendrechtse kant van de rivier
is in de loop van de tijd dichtgeslibd. In 1913 werd scheepswerf ’t Huis de
Merwede hier gevestigd en deze heeft tot 1966 bestaan. In 1979 is de opgehoogde
waal bebouwd met een mooi appartementencomplex, genaamd Huys de Merwede.
Cache 4: De Grote Waal
Ook de Grote Waal is ontstaan bij de derde
Allerheiligenvloed van 1 november 1570. Bij deze overstroming werd een gat van
160 meter in de Merwededijk geslagen. Deze waal was oorspronkelijk veel groter
dan nu, maar bij de watersnoodramp van 1 februari 1953 was dit een zwakke plek
in de dijken en daarom werd de Grote Waal gedeeltelijk volgespoten met zand en
werd de dijk aan de binnenkant versterkt. De Grote Waal werd toen dus veel
kleiner. In 1965 werd de brug naar Dordrecht aangelegd en enkele pijlers kwamen
in de Grote Waal te staan. Daarom is deze toen nog verder verkleind. Wat nu
resteert heet dus nog wel de Grote Waal, maar doet deze naam minder eer aan dan
oorspronkelijk het geval was.
Voor meer informatie, zie o.a. de website
van H.W.G. van Blokland-Visser, waarvan ook voor deze cachebeschrijving gebruik
is gemaakt.
(C) Papendrecht februari-maart 2009 H.W.G. van Blokland-Visser.