DEEL 8:
PAPENDRECHT EN ZIJN DIJKDOORBRAKEN EN HOE MEN DE VOETEN DROOG HIELD

Door H.W.G. van Blokland-Visser

PAPENDRECHT EN ZIJN DIJKDOORBRAKEN EN HOE MEN DE VOETEN DROOG HIELD

pdrecht4_01_opgraving1981.jpg (125992 bytes) (afb. - woonheuvel te Papendrecht hoek Kerkbuurt/Edelweisslaan)

Papendrecht heeft als dorp in de Alblasserwaard door de eeuwen heen het meest te lijden gehad van de vele overstromingen in dit gebied. Papendrecht heeft de meeste dijk doorbraken gehad en ligt in het laagste deel van de Alblasserwaard. Daardoor werden hier de hulpgaten in de dijk gegraven om het water weg te laten lopen uit de Alblasserwaard na een overstroming.
In Papendrecht stond daardoor het land het langst onder water. Het vee kon niet naar buiten en op het land kon niets worden verbouwd. Toch bleef de bevolking van Papendrecht hier wonen en bouwde alles weer op. Repareerden met taaie doorzettings vermogen hun dijk weer en lieten de boeren hun vee weer in de weilanden en bewerkten het land en voeren als schippers en vissers op de Merwede.
Verweven met het water maar altijd op hun hoede voor de kracht en macht van het water.
Papendrecht ligt samen met de dorpen Alblasserdam, Kinderdijk en Nieuw Lekkerland in het laagste deel van de Alblasserwaard, in de middeleeuwen het land tussen de Lek en de Merwede genoemd. Een gebied wat rond het jaar 1000 bestond uit laagveen, moeras en moerasbossen met riviertjes.
De bevolking nam in een korte periode toe. Hierdoor kwam er belangstelling voor dit gebied om dit te ontginnen en geschikt te maken voor bewoning en landbouw.
Het in cultuur brengen ging volgens een vast patroon, uitgaande van de natuurlijke kenmerken in het landschap, zoals oeverwallen en stroomruggen. Er werd eerst een weg aangelegd een ontginningsweg Tienweg (teenweg) later Tiendweg genoemd. Vandaar uit werden de kavels uit gemeten met een vaste lengte en breedte, 2000 meter lang en 130 meter breed, totaal 30 morgen, een hoeve genoemd.
Men bouwde zijn woning (hoeve) van griendhout en riet zo dicht mogelijk bij de weg of op een oeverwal.
Er waren rond de jaar1000 nog niet veel dijken in de Alblasserwaard. De Friezen, de eerste ontginners/bewoners in dit gebied, hadden kades (lage dijken) aangelegd om hun stuk land te beschermen tegen het water of men legde woonterpen/woonheuvels en vluchtheuvels aan kunstmatig opgehoogde stukken land en zette daar hun woning op.
Er waren veel van deze woonheuvels in de Alblasserwaard, er zijn er maar weinig van overgebleven en onderzocht.

pdrecht4_02_opgraving1981.jpg (86164 bytes)
(afb. - Papendrecht opgravingen bij een woonheuvel. Op de hoek Edelweisslaan/Kerkbuurt werd in 1981, resten van stenen bebouwing uit de 13e eeuw opgegraven. (nu een archeologisch monument))

WOON EN VLUCHTHEUVELS IN PAPENDRECHT
Papendrecht heeft twee van deze heuvels (een vluchtheuvel) gelegen ten oosten van de Matenase Scheidkade en duidelijk herkenbaar in het weiland (goed zichtbaar op de kadasterkaart uit 1832).
Deze vluchtheuvel is onderzocht op bewoning, maar hij bleek kunstmatig te zijn opgeworpen om als vluchtplaats te dienen bij hoog water voor de mensen en hun vee.
Papendrecht heeft ook een woonheuvel/huisterp uit de middeleeuwen ca 13e eeuw ( sinds 1985 een archeologisch monument). Gelegen onderaan de dijk in de hoek oost van de Edelweisslaan en de Kerkbuurt en duidelijk te herkennen aan zijn ronde vorm met een sloot eromheen. Het ligt hoger dan het land eromheen.
In augustus 1981 begon de R.O.B. (Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek te Amersfoort) hier met een archeologisch onderzoek naar deze woonheuvel, onder leiding van archeologisch veldtechnicus de Alblasserdammer Arnold de Haan.
Het verzoek tot onderzoek was gedaan door de Gemeente Papendrecht nadat een inwoner (amateur archeoloog) van Papendrecht er oude scherven had opgegraven. Er werd een put gegraven van 6 meter breed en 50 meter lang.Het graven ging uiterst voorzichtig om geen dingen te beschadigen. Er was niet veel ruchtbaarheid aan de opgraving gegeven, want men was bang dat er toch mensen zouden komen met hun schepjes en detectoren.
De onderste laag in de put was veen met daarop mestlagen, daarna weer een laag klei. Op de klei heeft in 1400 een stenen gebouwtje gestaan, zoals blijkt uit de bakstenen die werden gevonden. 

pdrecht4_03_opgraving1981.jpg (35229 bytes)
(afb. - opgraving in 1981 Papendrecht nu archelogisch monument resten van een muurtje uit de 13e eeuw hoek Kerkbuurt/Edelweisslaan)
pdrecht4_04_opgraving1981.jpg (40119 bytes)
(afb. - opgraving 1981. Arnold de Haan zet alles op tekening)
pdrecht4_05_opgraving1981.jpg (53099 bytes)
(afb. - opgraving 1981. Fudnering uit 17e/18e eeuw)

Men ging op deze plek wonen om veilig te zijn bij een overstroming met als oudst gevonden voorwerp een klauwhamer uit de 13e eeuw.
Het was natuurlijk geen graven wat men deed, maar zoals men dat bij opgravingen noemt, schaven, laagje voor laagje.
Er werden nog oudere stenen en een muurtje aangetroffen van bebouwing die daar heeft gestaan uit de 13e eeuw. Door verkleuringen in de grond was te zien dat er nog enkele muurtjes hadden gestaan.
Wat werd er zoal gevonden: een molensteen voor huiselijk gebruik voor het malen van tarwe ca 1400, keukengerei zoals schalen en kruiken en etensresten in de afvalput ca 1550, een zalfpotje uit ca 1600. Deze woonheuvel is tot de 18e eeuw bewoond geweest. Tot 1950 stond hier vlakbij de 2 eeuwen oude boerderij van Pieter Meesz Visser.

pdrecht4_01b_opgraving1981.jpg (52288 bytes)
(afb. - opgraving 1981. Enkele stenen en een muurtje van bebouwing uit de 13e eeuw)
pdrecht4_02b_opgraving1981.jpg (21662 bytes)
(afb. - opgraving 1981. Zalfpotje ca 1600)
pdrecht4_03b_opgraving1981.jpg (40103 bytes)
(afb. - Molensteen voor korenmolen ca 1400, gemaakt van basalr-lavasteen. Opgegraven onder Arnold de Haan uit de woonheuvel te Papendrecht 1981. Hoek Edelweisslaan - Kerkbuurt)

WIEN HET WATER DEERT-DIE HET WATER KEERT
In 1277 riep graaf Floris V van Holland een waterschapsbestuur in het leven om de ringdijk van de Alblasserwaard te onderhouden.
Door de bedijking werd de rivier de Merwede bedwongen maar door een nauwere bedding ging het water harder stromen, met grotere kans op overstroming.
De meeste oorzaken van overstromingen en dijkdoorbraken waren:

1. Veel bovenwater door aanvoer vanuit Duitsland.
2. Opstuwing van het water uit zee stormvloed.
3. Vorming van ijsdammen in de smallere delen van de rivier.
4. Militaire inundatie (dijkdoorbraak i.v.m. de Hollandse waterlinie in oorlogstijd. (het opzettelijk doorsteken van de dijk om het land onder water te zetten zodat er geen vijand door kon).
5. Slecht dijk onderhoud door de landeigenaar.

pdrecht4_04b_opgraving1981.jpg (172095 bytes) (afb. - Papendrecht kaart anno 1769 met dijkpaaltjes 100 t/m 106 Veerdam/aanlegplaats het veer de korenmolen en trasmolen)

DIJKPAALTJES EN PEILSTENEN ALBLASSERWAARD

Na de vele overstromingen, die vaak het gevolg waren van slecht dijkonderhoud, kwam er in 1661 een nieuw reglement van toezicht van de een schouw in de Alblasserwaard.
Daarbij behoorden het precies indelen van de dijk door middel van dijkpaaltjes.
De kleine witte dijkpaaltjes staan onopvallend langs de dijk. Er staan nog enkele oude ronde paaltjes en de wat moderne paaltjes allen genummerd.
De nummering begint bij de dijkpaal 0, deze staat aan de Nieuwe Wolpherse dijk bij de Schelluinse stoep.
In 1670 werden de eerste dijkpaaltjes geplaatst in verband met een precieze aanduiding van de dijk vakken, ze werden doorlopend genummerd.
De afstand tussen twee paaltjes bedraagt vanouds:   
       50 Zuid Hollandse roeden, dat is 197,80 meter

De paaltjes verdelen de dijk in dijkvakken, welke indeling nog steeds van kracht is. Ze zijn het eigendom van het Hoogheemraadschap van Alblasserwaard.

DE SCHOUW VAN DE DIJK
In 1277 werd de eerste schouw in de Alblasserwaard ingesteld door Graaf Floris V van Holland bij het installeren van het Hoogheemraadschap v/d Alblasserwaard.
Drie maal per jaar op:
1e SINT GEERTRUDISAVOND SCHOUW half maart
2e SINT JAN SCHOUW midzomer 21 juni
3e SINT MAARTEN SCHOUW najaar 11 november

In 1661 veranderde de tijden van de schouw in de Alblasserwaard.
Een schouw hield in het controleren op het onderhoud en staat van de dijken, wegen en sloten.
Driemaal per jaar op:

1e MEI SCHOUW op de eerste maandag in mei.
a. Alle overhangende takken moesten zijn opgesnoeid
b. Geen hooi of riet schelven mochten op de dijk staan
c. Geen vissersnetten op de dijk liggen
d. Alle deuren van de huizen en schuren moesten open staan.

2e SINT JAN SCHOUW op de eerste maandag na 21 juni.
a. Alle fouten die bij de mei keur waren opgemerkt, moesten zijn hersteld
b. De vlieren en overhangende takken gesnoeid.

3e BAMIS (Bavo) SCHOUW op de 1e maandag na 1 oktober.
a. Alle bomen moesten zijn opgesnoeid
b. Nieuwe aarde op de dijk zijn aangebracht
c. Alle stoepen moesten van behoorlijke vloedplanken zijn voorzien
d. De vlieren en overhangende takken gesnoeid
(Het snoeien van de vlieren wordt twee maal genoemd. Er moeten er veel hebben gestaan bij de huizen en boerderijen en elders langs de dijk.)
De schouw werd onder leiding van de dijkgraaf uitgevoerd, wie nalatig was geweest in het onderhoud van zijn dijkdeel kon rekenen op een fikse boete.

De grondeigenaren in de Alblasserwaard moesten een bijdrage geven per morgen land, om het Hoogheemraadschap in staat te stellen de Alblasserwaard en zijn bewoners te beschermen tegen het water.
In 1577 was de bijdrage (omslag) 7 cent per hectare.
In 1777 was dat f 1,- per ha.
In 1977 was het bedrag f 30,80 per ha.

pdrecht4_01_keuren.jpg (84669 bytes) pdrecht4_02_keuren.jpg (80812 bytes) pdrecht4_03_keuren.jpg (94110 bytes) pdrecht4_04_keuren.jpg (87583 bytes)
uit: het keurboek van het Hoogheemraadschap Alblasserwaard anno 1765

KEURPAAL ,,ALBLASSERWAERT,,
De paal waar de schouw begon was de grote houten paal met als opschrift de Alblasserwaert. Deze stond op de grens van Gorinchem en Hardinxveld. Later werd deze paal vervangen door een stenen paal.
De eerste kleine dijkpaaltjes waren van hout met een ijzeren kruisband en rood geschilderd met witte letters. Later werden de paaltjes vervangen door stenen paaltjes.
De nummering loopt door Sliedrecht, Papendrecht, Alblasserdam, Nieuw-Lekkerland, de hele Alblasserwaard de dijk langs via Tienhoven langs de Bazeldijk tot paal nr. 351, bij de grens van Hoog-Blokland en Arkel.
De dijkpaaltjes die nog rond zijn van boven zijn ouder dan 100 jaar.
In 1765 werd een keurboek van de Alblasserwaard uitgegeven, daarin staat bij sommige paaltjes een vermelding van bewoners die in de buurt van een bepaald paaltje woonden.
In die tijd waren de huizen nog niet genummerd. Er werd een aanduiding van een bepaalde plaats gegeven, zoals de naam van diverse weren, genoemd naar de eigenaar/bewoner.
Weren zijn stukken land tussen 2 sloten. Veel van deze weren behielden heel lang dezelfde naam.

ENKELE DIJKPAALTJES MET EEN VERMELDING IN 1765

IN SLIEDRECHT
Nr. 61  Staat voor De Wiel.
pdrecht4_01_dijkpaal.jpg (33993 bytes) (afb. - Sliedrecht dijkpaal 61, Rivierdijk/bij 't Wiel)
Nr. 62 Staat bij de Boschlaan.
  pdrecht4_02_dijkpaal.jpg (18024 bytes) (afb. - Sliedrecht dijkpaal 63, Rivierdijk/Middenveer)
  pdrecht4_03_dijkpaal.jpg (23850 bytes) (afb. - Sliedrecht dijkpaal 66, Kerkbuurt 21)
Nr. 68  Staat voor FRANK BALTEN Weer.
Nr. 69 Staat bij het schoolhuis.
 
Nr. 84 
Staat bij de Baanhoek, tegen de westhoek van het huis van PIETER DE KONING CORNZ en 13 roeden ten oosten van de scheiding tussen Sliedrecht en Matena.
IN PAPENDRECHT
Nr. 86/87 Staat een stenen peilsteen opgesteld (deze is 48 duimen lager dan de peilsteen bij de Schelluiner stoep) Op het akkertje van ANNA BLOM weduwe PIETER MATENA JANZ (geb:1691-1764), de 1e Weer beneden de Matenaasche stoep.
Nr. 89 Staat 3 roede van de oosthoek van het huis van ARIE KAMERMANS TEUNISZ (geb:1712) en 28 roede van het begin van DIRK HOFWEGEN weer.(nu Oosteind 110)
Nr. 90 Staat bij 'tWaaltje, voor FRANKEN weer (nu Oosteind 152)
Nr. 91 Staat bij de WAPPEROM weer (nu Nanegat buitendijks)
Nr. 93 Staat 1 roede en 5 voet van de oosthoek van het huis van CORNELIS V/D ESCH (nu Visscherbuurt t/o scheepswerf)
Nr. 95 Staat bij 't Zand weer 14 roeden boven de keursteen/peilsteen (nu Visscherbuurt 86)
Nr. 97 Staat 3 roede boven 't Waal weer (nu onder de Merwedebrug)
Nr. 99 Staat bij Het Huis te Papendrecht van den Heer PIETER VAN WEL (nu Kerkbuurt 52)
(de oude peilsteen streep is 12 duimen lager dan't schoolhuis in Sliedrecht)
Nr. 108  Staat 2 voet van het huis van PIETER PLOMP (nu Westeind 134)
pdrecht4_04_dijkpaal.jpg (18679 bytes) (afb. - Papendrecht dijkpaal 108, Westeind 134)
Nr. 111 Staat bij Noordkant van 't huis van ELASJE SPRAKEL (bij de dijkdoorbraak 1953)
Nr. 112 Staat bij de sluis (later het gemaal Noordhoek)
Nr. 115 Staat 4 voet van de
pdrecht4_05_dijkpaal.jpg (24551 bytes) (afb. - Papendrecht dijkpaal 115, Noordhoek)
Nr. 118 Staat bij de Noordhoekse Wiel noord oosten hoek van de huizingen van CORNELIS VETH AARTZ (geb:1703) (nu voor het kantoor Hoog Noord)
IN ALBLASSERDAM
Nr. 133 Staat 1 roede en tien voeten van den noord hoek van het huis wed CORNELIS DE HOOG
Nr. 135 Staat nu voor Makado Centrum
pdrecht4_06_dijkpaal.jpg (21700 bytes) (afb. - Alblasserdam dijkpaal 135, Makado Winkelcentrum)
Nr. 138 Staat 1 voet ten oosten van de oost muur aan het huis van LEENDERT STOUT
Nr. 139 Staat bij het Lammetjes Wiel
  pdrecht4_07_dijkpaal.jpg (23944 bytes) (afb. - Alblasserdam dijkpaal 145, De Katte Waal)
Nr. 146 Staat bij de Kleine Waal
Nr..147 Staat bij de Katte Waal
IN NIEUW LEKKERLAND
Nr. 154 Staat bij de eerste molen van de Overwaard
Nr. 157 Staat bij de uitwateringssluizen Kinderwijk
Nr. 184  Staat bij de oost gevel van BASTIAAN BEEK
IN STREEFKERK
Nr. 205 Staat bij het huis van ARY TEUNISSE VAN DEN HOEK


[2014] Geocaching in Papendrecht:
http://www.geocaching.com/geocache/GC5E01N_papendrechtse-wielen-en-walen-1-t-waaltje
http://www.geocaching.com/geocache/GC5ECYW_papendrechtse-wielen-en-walen-2-het-nanegat
http://www.geocaching.com/geocache/GC5E3W4_papendrechtse-wielen-en-walen-3-huis-te-merwe
http://www.geocaching.com/geocache/GC5DKFB_papendrechtse-wielen-en-walen-4-de-grote-waal

Algemene informatie over wielen en walen
Wielen of walen (ook wel waaien, welen of kolken) zijn benamingen voor overblijfselen van dijkdoorbraken. Bij een dijkdoorbraak kan het instromende rivierwater zo sterk rondtollen dat het een diep gat veroorzaakt van wel 15 tot 25 meter diep, dat een wiel of waal wordt genoemd. Dat gat blijft ook na terugtrekking van de rivier met water gevuld en is te diep om te dempen. Vanwege die diepte is het vaak onmogelijk om de dijk weer op de oude plaats aan te leggen, zodat men de nieuwe dijk om het wiel heen aanlegt. Dat kan gebeuren tussen het wiel en de rivier (zodat een ‘binnendijks wiel’ ontstaat), of aan de andere kant van het wiel (zodat een ‘buitendijks wiel’ ontstaat). Doordat de rivierdijk om de wielen heen wordt aangelegd, ontstaan de karakteristieke slingerende rivierdijken.

Papendrecht heeft in de loop der tijd veel dijkdoorbraken gekend en de Alblasserwaard is dan ook vaak overstroomd (ook door dijkdoorbraken op andere plekken).
Door de dijkdoorbraken heeft Papendrecht vele wielen en walen gehad (de meesten dateren van voor 1600), waarvan er nu nog vier binnendijkse over zijn:
* ’t Waaltje
* De Grote Waal
* De Kleine Waal
* Het Noordhoekse Wiel
De buitendijkse wielen en walen van Papendrecht zijn weer dichtgeslibd. Na ophoging ontstonden zo:
* Het Nanegat
* Huis te Merwe
* ’t Zand

Er liggen in Papendrecht al caches in de buurt van De Kleine Waal, Het Noordhoekse Wiel en 't Zand.
Daarom beperkt deze serie zich tot de vier overige walen waar nog geen cache ligt.
De route loopt via de rivierdijk, die zich om twee binnendijkse en twee buitendijkse walen heen slingert.

Cache 1: ’t Waaltje
't Waaltje is een binnendijkse waal dat tussen de dijk en de Tiendweg ligt. In de dijk bij ’t Waaltje is vroeger na overstromingen (o.a. door teveel oppervlaktewater) regelmatig een hulpgat gegraven, zodat het water sneller naar de rivier kon terugstromen. Omdat de rivier bij een overstroming veel zand en slib achterlaat op het gebied achter de doorgebroken dijk, is de grond daar heel vruchtbaar en is dus zeer geschikt voor tuinbouw en boomgaarden. Rondom 't Waaltje is dan ook veel tuinbouw ontstaan en tot enkele jaren geleden was hier tuincentrum 't Waaltje gevestigd.

Cache 2: het Nanegat
Het Nanegat is een grote buitendijkse waal die zijn naam vrij letterlijk aan een dijkdoorbraak dankt. De dijk die om deze waal heen werd gelegd, werd namelijk ‘Na ’t Gat’ genoemd en dit is verworden tot ‘het Nanegat’. Tegenwoordig is ‘Nanengat’ de straatnaam van het stuk dijk dat zich om deze waal heen slingert. Het Nanegat was de grootste dijkdoorbraak in Papendrecht als gevolg van de derde Allerheiligenvloed van 1 november 1570. Het duurde ruim drie maanden voordat men de dijk gedicht had. Enkele maanden later brak de dijk hier bij de vierde Allerheiligenvloed van 1571 weer door en nu duurde het tot 1577 voordat de dijk weer dichtgemaakt was.

Cache 3: Huis te Merwe
Huis te Merwe is een buitendijkse waal, die vernoemd is naar de aan de overkant van de rivier in Dordrecht liggende ruïne Huis te Merwe. Dit kasteel is vroeg in de veertiende eeuw gebouwd op de fundering van een nog oudere burcht en is in 1418 grotendeels verwoest. Na de St. Elisabethsvloed van 1421 is de ruïne honderden jaren omring geweest door water. De buitendijkse waal aan de Papendrechtse kant van de rivier is in de loop van de tijd dichtgeslibd. In 1913 werd scheepswerf ’t Huis de Merwede hier gevestigd en deze heeft tot 1966 bestaan. In 1979 is de opgehoogde waal bebouwd met een mooi appartementencomplex, genaamd Huys de Merwede.

Cache 4: De Grote Waal
Ook de Grote Waal is ontstaan bij de derde Allerheiligenvloed van 1 november 1570. Bij deze overstroming werd een gat van 160 meter in de Merwededijk geslagen. Deze waal was oorspronkelijk veel groter dan nu, maar bij de watersnoodramp van 1 februari 1953 was dit een zwakke plek in de dijken en daarom werd de Grote Waal gedeeltelijk volgespoten met zand en werd de dijk aan de binnenkant versterkt. De Grote Waal werd toen dus veel kleiner. In 1965 werd de brug naar Dordrecht aangelegd en enkele pijlers kwamen in de Grote Waal te staan. Daarom is deze toen nog verder verkleind. Wat nu resteert heet dus nog wel de Grote Waal, maar doet deze naam minder eer aan dan oorspronkelijk het geval was.

Voor meer informatie, zie o.a. de website van H.W.G. van Blokland-Visser, waarvan ook voor deze cachebeschrijving gebruik is gemaakt.



(C) Papendrecht februari-maart 2009 H.W.G. van Blokland-Visser.